Dino’s en korte rokjes worden uit de schoolboeken geweerd,’ kopte NRC Handelsblad op 8 oktober 2021. Grote educatieve uitgevers zouden zich vrijwillig onderwerpen aan reformatorische censuur om hun lesmaterialen zo breed mogelijk te kunnen verkopen. Diverse Tweede Kamerleden riepen op tot ingrijpen, maar de minister van Onderwijs wees op de vrijheid van onderwijs.

Sinds 1917 is de vrijheid van onderwijs (art. 23) in de Nederlandse grondwet verankerd. Binnen grenzen van de door de overheid gestelde doelen (wat moet er geleerd worden) kunnen scholen en leraren daarom zelf bepalen hóe zij hun onderwijs inrichten – inclusief een vrije keuze voor schoolboeken en andere lesmaterialen.

Ondanks die vrijheid zijn de discussies over de inhoud van schoolboeken voor geschiedenis niet van de lucht. Of het nu gaat over het slavernijverleden of gender en seksualiteit, activisten en politici roepen al snel dat er meer, minder of andere aandacht voor deze kwesties in schoolboeken moet komen. De strijd om schoolboeken is daarom te zien als symptoom van een fundamenteler debat over doelen en inhouden van het geschiedenisonderwijs aan toekomstige burgers.

In samenwerking met Tina van der Vlies (Erasmus Universiteit Rotterdam) organiseerde het meesterschapsteam tijdens de Historicidagen 2022 een sessie over discussies rond de inhoud van schoolboeken geschiedenis. Na een brede (internationale) schets van deze actuele problematiek door Van der Vlies, werd de ‘schoolboekenstrijd’ vanuit verschillende perspectieven belicht.

Hanneke Tuithof (Universiteit Utrecht) gaf een uiteenzetting over de vraag hoe vakdidactische wensen kunnen worden gecombineerd met beleidsmatige eisen en wettelijke kaders. Daarna volgde een interview met Michiel Bugter (portfoliomanager mens & maatschappijvakken, uitgeverij Malmberg) over hoe een uitgeverij zich beweegt tussen de diverse (maatschappelijke) wensen en randvoorwaarden. Aan het eind analyseerden deelnemers zelf een schoolboektekst, waaruit de complexiteit van de ontwikkeling van schoolboeken nog eens extra duidelijk werd.

Burgerparticipatie in het erfgoedveld

De aanleiding voor de keuze van dit thema is de stijgende nadruk op de actieve participatie van burgers in de erfgoedpraktijk, zoals vastgelegd in het Verdrag van Faro (2005) van de Raad van Europa. Ruim de helft van de aanwezigen had al wel eens van dat verdrag gehoord, maar vrijwel niemand had het gelezen. In de eerste bijdrage schetste Wim Burggraaff daarom in kort bestek de hoofdpunten van het Faro-verdrag, toegespitst op de voor Nederland door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) uitgewerkte speerpunten:

• co-creatie, partnerschap en andere vormen van burgerparticipatie in het erfgoedveld, samengevat in de slogan ‘van deelnemen naar deelhebben’
• een nieuwe visie op erfgoed die perspectieven en kennis van burgers insluit, en dus niet louter op die van ‘experts’ is gebaseerd
• erfgoed als hulpbron voor sociaal-maatschappelijke vraagstukken, met nadruk op vraagstukken over kwaliteit van leven, sociale cohesie en materiële condities (zoals werk/inkomen en duurzaam erfgoedbeheer)

Op basis van een door de RCE uitgevoerd onderzoek naar Faro-achtige initiatieven in de Nederlandse erfgoedpraktijk, noemde Burggraaff bij elk speerpunt voorbeelden die te vinden zijn op de RCE-website. Daarbij benadrukte hij dat in beleid gangbare termen, zoals ‘cultureel erfgoed’ en ‘erfgoedgemeenschap’, lang niet altijd begrijpelijk zijn voor betrokkenen of door hen zelf gebruikt worden. De Hop van Altena, een project gericht op het naar middeleeuws model verbouwen van hop voor het brouwen van bier, wordt door bewoners van deze nieuwe Brabantse gemeente bijvoorbeeld vooral beschouwd als gezellig. Maar de RCE ziet hier een participatief erfgoedproject dat bijdraagt aan sociale cohesie en mensen met afstand tot de arbeidsmarkt helpt die kloof te overbruggen.

In 2021 heeft de minister van OCW een brief aan de Tweede Kamer gestuurd, over de implementatie van het Faro-kaderverdrag. In 2022 wordt er gewerkt aan een uitvoeringsagenda die waarschijnlijk nog dit najaar wordt aangeboden aan de staatssecretaris. Opdat de participatie-geest van Faro doorwerkt in de formulering van de agenda, stelt de RCE die samen in dialoog met erfgoedinstellingen, opleidingen, beleidsmakers van ministeries als VWS en anderen, maar Burggraaff erkent dat het lastig is om daadwerkelijk voorbij de gebaande institutionele paden in contact te komen met (groepen) burgers. Op dit moment zijn er acht thema’s geformuleerd (o.a. leefomgeving, democratisering, Caribisch Nederland), maar educatie staat daar nog niet bij.

Educatie in relatie tot behoud van immaterieel erfgoed

Educatie stond wel centraal in de bijdrage van Karlijn Bruggeman, werkzaam bij het Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland (KIEN). Ook zij benadrukte de onbekendheid van beleidsjargon in het veld, in dit geval ‘immaterieel erfgoed’. Leerkrachten en educatoren kennen die term nauwelijks, maar werken in de praktijk vaak wel met herdenkingen, rituelen, ambachten en andere vormen van ‘immaterieel erfgoed’.

Sinds 2003 beschermt Unesco ook deze vorm van erfgoed, vastgelegd in het Unesco Verdrag inzake Bescherming van het Immaterieel Cultureel Erfgoed. Die is in 2012 door Nederland ondertekend. Sindsdien richt het KIEN zich op onderzoek, bewustwording en inventarisatie van immaterieel erfgoed in Nederland, en op hulp bij een centraal onderdeel in het Unesco-proces: de ‘borging’. Elke erfgoedgemeenschap die op de nationale dan wel internationale inventaris van immaterieel erfgoed geregistreerd wil worden, moet een plan hebben voor de toekomstbestendige overdracht van het erfgoed. Daarin speelt educatie vrijwel altijd een centrale rol, aldus Bruggeman.

Omgekeerd heeft immaterieel erfgoed het formele en informele onderwijs ook veel te bieden, zo illustreerde zij met een filmpje van het project Living Heritage & Education. Daarin vertelt een scholier van Japanse afkomst over Hanga, een Japanse druktechniek die zijn opa beoefent. Hij is trots dat de docenten van zijn school in Brussel deze techniek verwerkten in lessen kunst en wiskunde, die daardoor voor alle leerlingen betekenisvoller werden. In Nederland krijgt immaterieel erfgoed meestal een rol in onderwijs over kunst en cultuur, maar Bruggeman benadrukt dat er ook raakvlakken zijn met leerdoelen voor de mens- en maatschappijvakken en burgerschap. Door met leerlingen verschillende standpunten over omstreden tradities als vuurwerk te verkennen, kan bijvoorbeeld gewerkt worden aan inleven, multiperspectiviteit, meningsvorming en erfgoedwijsheid.

Bruggeman signaleert bovendien dat erfgoedgemeenschappen, dat wil zeggen de dragers of beoefenaars van levend erfgoed, nog lang niet altijd op de radar van onderwijs en educatie staan. Juist in het kader van ‘borging’ pleit zij voor meer samenwerking. In de discussie bleek echter dat er verschillende belangen kunnen zijn. Een deelnemer vertelde dat pijprokers erkend willen worden als immaterieel erfgoed om praktische dingen geregeld te krijgen, zoals een vergunning voor een zaal waar deze gemeenschap kan bijeenkomen om pijp te roken. Deze wens staat echter op gespannen voet met gezondheidsbeleid, ook op scholen.

Levend erfgoed in de praktijk

Na een pauze werd de educatieve praktijk van levend erfgoed belicht. Onderwijskundigen Marieke Zeeman en Annemarie de Regt hebben 25 jaar ervaring in het vormgeven van erfgoededucatie en vertelden over hun ‘kunst van de overdracht’. De basis ligt in een drie-stappenmethodiek: activeren van voorkennis, zinvol beleven van erfgoed, liefst op locatie, en, niet te vergeten, reflectie op die ervaring. Pas dan voltrekt zich een leereffect, hoewel juist deze stap soms wordt overgeslagen. Zeeman & De Regt benadrukken daarom het belang van leerdoelen en deskundigheidsbevordering van leraren en educatoren. In hun werk hebben ze vanzelfsprekend aandacht voor immaterieel erfgoed, maar voor partners ligt dat vaak minder voor de hand. Voor het project Erfgoed verbindt Oldenzaal dacht de gemeente in eerste instantie niet aan bijvoorbeeld dialecten, vieringen en herdenkingen, volgens Zeeman & De Regt omdat niemand zich ‘eigenaar’ van dit erfgoed noemt. Zij integreerden immaterieel erfgoed in de zeventien onderwijsprojecten die ze voor Oldenzaal ontwikkelden.

Leanne Staugaard, van de werkgroep Circuspunt Jeugd, vertegenwoordigde een van de vele erfgoedgemeenschappen in Nederland en had als centrale boodschap dat erfgoed een werkwoord is. Erfgoed moet je doen. Deelnemers gingen daarom in de benen voor een kleine training jongleren. Daarna vertelde Gitta Paans, conceptontwikkelaar educatie bij het Nationaal Openlucht Museum, over Feest! In Nederland. Ook zij ziet erfgoed als een werkwoord. In een van de boerderijen op het museumterrein gaan basisschoolleerlingen daarom actief aan de slag met het vieren van feesten. Ze maken hapjes voor een van de 52 feesten die gekozen kunnen worden, versieren het huis, dansen mee met een levensgrote avatar en spelen het verhaal van het feest na in een tafelspel.

Naar aanleiding van een vraag of het soms botst of schuurt, antwoordt Paans dat kinderen doorgaans enthousiast meedoen aan welk feest dan ook. Ouders hebben er soms wel moeite mee dat hun kind een feest van bijvoorbeeld een andere religie viert. In de conceptontwikkeling hebben de makers bovendien niet de controverse gezocht. Sinterklaas richt zich met behulp van een schilderij op de oorsprong van dit feest, toen de figuur Zwarte Piet nog niet aanwezig was.

Tot slot deden de deelnemers zelf ervaring op met het KIEN-Keuzekompas, een instrument dat is ontwikkeld om controversieel erfgoed, zoals paasvuren, bespreekbaar te maken. Het kompas was in eerste instantie bedoeld voor erfgoedgemeenschappen die in het kader van de borging moeten nadenken over andere perspectieven en de toekomst van hun erfgoed, maar blijkt ook voor de deelnemers aan deze dag bruikbaar om te spreken over meerdere perspectieven op heden en toekomst van erfgoed als pijproken en Sinterklaas.

Marijke Huisman gaf een lezing over sporen van slavernij in de Nederlandse historische cultuur. Ze ging daarbij in op enkele publiekshistorische projecten die expliciet gericht zijn op de insluiting van niet-Europese perspectieven. Vervolgens gingen we in gesprek met Petra Robben (Stadsmuseum Tilburg) over de actuele discussies rond Peerke Donders: een priester die in de negentiende eeuw als missionaris naar Suriname trok en in 1982 zalig werd verklaard. Waarom werd er in 1926 een standbeeld ter ere van deze geestelijke in Tilburg geplaatst? Hoe werd dit ontvangen? En hoe kijken inwoners van de stad er tegenwoordig tegenaan? Het gesprek over deze casus illustreerde tevens hoe je aan de hand van één tastbaar erfgoedobject gevoelige geschiedenis kan bespreken in de samenleving.

Het webinar is terug te kijken via de website van de Open Universiteit.

Sprekers: Jacquelien Vroemen (Meelicht educatieve projecten), Marian Duff (onafhankelijk conservator), Marleen Hartjes (Van Abbemuseum), Gwenny van Hasselt (docent en onderwijsontwikkelaar).

De studiemiddag is bedoeld voor docenten, professionals uit het erfgoedveld, vakdidactici en wetenschappelijk onderzoekers. Deelname is gratis. Klik hier voor meer informatie en inschrijven.

Wanneer je onderwijs geeft over geschiedenis – op school, de universiteit, maar ook in het museum – krijg je te maken met groepen waarin diverse perspectieven vertegenwoordigd zijn. Vanuit hun achtergrond en ervaring hebben leerlingen, studenten en museumbezoekers hun eigen kijk op actuele kwesties en soms ook op gebeurtenissen uit het verleden. Wanneer het gaat om gevoelige geschiedenissen kan dit leiden tot lastige situaties. Als gevolg van een toenemende culturele diversiteit en een maatschappelijke tendens tot polarisering lijkt dit probleem in het huidige tijdsgewricht extra te worden versterkt.

In hoeverre zijn er grenzen aan het (kunnen) erkennen van meerdere perspectieven? En welke rol speelt cultureel erfgoed in deze problematiek? Versterkt het juist aanwezige spanningen of biedt het juist ook mogelijkheden? Na een inleiding over de problematiek van omgaan met gevoelige historische onderwerpen, volgde een meer theoretische reflectie op inclusiviteit in onderwijs over geschiedenis en de ethische aspecten die hieraan verbonden zijn. Aan de hand van praktijkervaringen in het lesgeven over zwarte piet werd vervolgens gereflecteerd op de vraag hoe maatschappelijke spanningen rondom erfgoed juist een ingang kunnen bieden om recht te doen aan een gevoelige geschiedenis.

Sprekers:Sandra Khor Manickam (Erasmus Universiteit Rotterdam), Saro Lozano Parra (Universiteit Utrecht) en David van Alten (Universiteit Utrecht)

In Nederland zijn scholen al sinds 2006 verplicht om te werken aan actief burgerschap en sociale integratie, maar over de specifieke invulling is geen duidelijk verschaft. Bovendien verschillen de meningen over wat burgerschap precies is en hoe leerlingen daarin zouden kunnen worden gevormd.

In het initiatief Curriculum.nu wordt er in verschillende ontwikkelgroepen gewerkt aan een advies voor de vormgeving van het nieuwe schoolcurriculum. Ook burgerschap is hierin één van de thema’s. Daarbij gaat het om het verwerven van inzicht in de hedendaagse pluriforme samenleving en in de werking en waarden van de democratische rechtsstaat. Wat dit concreet betekent, wordt in de komende periode nader uitgewerkt.

Sprekers: Jaap Schuitema (Universiteit van Amsterdam), Jacquelien Vroemen (Meelicht educatieve projecten), Jasper Klaassen (Mondial College Nijmegen), Richard Kofi (Visual Artist / Tropenmuseum)